Przedmiotem prawa karnego jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej danej osoby za przestępstwo. Aby zrozumieć specyfikę tej gałęzi prawa, niezbędna jest znajomość podstawowych pojęć z tej materii.
Odpowiedzialność karna
Kwestię odpowiedzialności karnej reguluje art. 1 Kodeksu karnego (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553). W myśl tego przepisu podlega jej tylko ten, kto popełnił czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę, która obowiązywała w czasie jego popełnienia.
W przypadku przestępstw skutkowych popełnionych przez zaniechanie (na przykład niewypełnienie obowiązku opieki nad dzieckiem, którego skutkiem jest jego uszczerbek na zdrowiu) odpowiedzialność karna występuje jedynie wtedy, gdy na danej osobie ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.
Jednocześnie przepis ten wskazuje, że nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Jeżeli sprawy czynu zabronionego nie można przypisać winy w czasie popełnienia czynu, to w istocie nie popełnia on przestępstwa.
Przestępstwo
Obowiązujący kodeks karny wyróżnia dwa rodzaje przestępstw:
- zbrodnie – czyny zabronione zagrożone co najmniej karą 3 lat pozbawienia wolności;
- występki – czyny zabronione zagrożone grzywną powyżej 30 stawek dziennych lub powyżej 5000 złotych albo karą ograniczenia/pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
W myśl przepisów kodeksu zbrodnię można popełnić tylko umyślnie. Występek można popełnić także w sposób nieumyślny, jeżeli ustawa tak stanowi (na przykład artykuł 155 – nieumyślne zabójstwo człowieka).
Czyn zabroniony, który zagrożony jest karą niższą od dolnej granicy zagrożenia za występek, stanowi wykroczenie. W takim wypadku sprawca nie odpowiada na zasadach przewidzianych w Kodeksie karnym, lecz na podstawie Kodeksu wykroczeń.
Umyślność i nieumyślność
W świetle regulacji Kodeksu karnego czyn popełniony jest umyślnie jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia. Możemy wyróżnić dwa rodzaje zamiaru:
- bezpośredni – sprawca chce popełnić czyn zabroniony;
- ewentualny – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i się na niego godzi (na przykład wtedy, gdy wie, że w podpalonym przez niego budynku mogą być ludzie i godzi się na ich śmierć).
Czyn zabroniony jest natomiast popełniony w sposób nieumyślny wtedy, gdy sprawca nie ma zamiaru jego popełnienia, ale popełnia go na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, pomimo że przewidział lub mógł przewidzieć możliwość popełnienia danego czynu zabronionego (na przykład potrącenie człowieka wózkiem widłowym skutek niezachowania ostrożności).
Kary oraz środki karne
W obowiązującym systemie prawa karnego stosowanych jest aż pięć rodzajów kar. Są to kolejno:
- kara grzywny;
- kara ograniczenia wolności;
- kara pozbawienia wolności;
- kara 25 lat pozbawienia wolności (stosowana jako kara samoistna);
- kara dożywotniego pozbawienia wolności.
Oprócz kar orzeka się również środki karne – zarówno w połączeniu z karą, jak i samoistnie – często w przypadkach, gdy odstępuje się od wymierzenia kary (na przykład zakaz prowadzenia pojazdów).