Prawo karne stanowi zbiór przepisów, które odnoszą się do kwestii odpowiedzialności karnej osób, które popełniły czyn zabroniony pod groźbą kary. W szerokim znaczeniu obejmuje ono również normy odnoszące się do przebiegu postępowania karnego oraz kwestii wykonania kary.
Źródła prawa karnego
Podstawowym źródłem prawa w zakresie prawa karnego jest ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. Ustawa ta reguluje granice odpowiedzialności karnej, formy przestępstw, rodzaje kar, przesłanki wyłączenia odpowiedzialności oraz inne instytucje, które wpływają na wymiar kary za czyn zabroniony.
Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje również normy procesowe, które wyznaczają tor modelowego postępowania karnego. Zostały one ujęte w Kodeksie postępowania karnego. Ustawa ta dokładnie określa przebieg procesu karnego, przesłanki procesowe, kwestię udziału obrońcy oraz wiele innych zagadnień o charakterze proceduralnym.
Po wydaniu prawomocnego rozstrzygnięcia niezbędne jest wykonanie orzeczenia. Kwestię wykonania kary oraz środków karnych realizuje Kodeks karny wykonawczy. Określa on bardzo skrupulatnie przebieg wykonania danych kar z dużym naciskiem na resocjalizację skazanego.
Granice odpowiedzialności karnej
Kluczowe znaczenie dla prawa karnego ma kwestia odpowiedzialności karnej za czyn zabroniony. Niezwykle istotne jest, że może zaistnieć ona jedynie wtedy, gdy czyn był zabroniony przez ustawę w momencie jego popełnienia. Przepisy Kodeksu karnego oraz innych ustaw, które zawierają typizację danych przestępstw, muszą bardzo precyzyjnie określać znamiona czynu zabronionego, ponieważ stosowanie analogii jest niedopuszczalne.
W każdym procesie karnym sąd ma za zadanie ustalić społeczną szkodliwość czynu. Jeżeli jest ona znikoma, czyn nie może zostać uznany za przestępstwo. Ponadto jeżeli sprawcy nie można przypisać winy w czasie popełnienia czynu, wskazuje się, że w istocie nie popełnia on przestępstwa.
Bardzo doniosła jest również kwestia odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie. Może być o niej mowa jedynie wtedy, gdy sprawca takiego czynu zabronionego miał prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. Jako przykład takiej sytuacji można wskazać zaniechanie ochroniarza, który miał chronić daną osobę lub mienie nawet z narażeniem na niebezpieczeństwo osobiste.
Na zasadach określonych w Kodeksie karnym mogą odpowiadać jedynie osoby, które ukończyły 17 rok życia. Od tej zasady istnieje ważny wyjątek – w przypadku, gdy sprawca czynu zabronionego ukończył 15 lat i popełnił jedno z przestępstw wymienionych w art. 10 § 2 Kodeksu karnego (są to bardzo ciężkie przestępstwa, na przykład zabójstwo lub gwałt w typie kwalifikowanym) może pod pewnymi warunkami odpowiadać tak jak osoba, która ukończyła 17 rok życia.
Obrona konieczna
Działania podejmowane w ramach obrony koniecznej przeważnie nie budzą wątpliwości. W takich sytuacjach nie może być mowy o odpowiedzialności karnej, ponieważ sprawca działa w celu odparcia zamachu (bezprawnego i bezpośredniego) na dobro chronione prawem. Możliwe jest również zastosowanie środków łagodzących karę w sytuacji, gdy sprawca przekroczył granice obrony koniecznej.